تربیت دینی فرزندان

1) لطفا نکاتی از قرآن در رابطه با تربیت فرزند است، برایم توضیحی بفرمایید؟
در تربیت دینی فرزند از منظر قرآن، موضوعات متعددی را می‌توان ذکر کرد که به اختصار برخی از آنها ذکر می‌گردد:
الف) هدایت اعتقادی فرزندان
«وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ؛ (به خاطر بیاور) هنگامى را که لقمان به فرزندش- در حالى که او را موعظه مى‏کرد- گفت: پسرم! چیزى را همتاى خدا قرار مده که شرک، ظلم بزرگى است.»[1]
«وَ وَصَّى بِها إِبْراهیمُ بَنیهِ وَ یَعْقُوبُ یا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ لَکُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ و ابراهیم و یعقوب (در واپسین لحظات عمر،) فرزندان خود را به این آیین، وصیت کردند (و هر کدام به فرزندان خویش گفتند:) «فرزندان من! خداوند این آیین پاک را براى شما برگزیده است و شما، جز به آیین اسلام [تسلیم در برابر فرمان خدا] از دنیا نروید!» [2]
این آیات بیانگر این است که انبیای الهی مستقیماً با فرزندان خود به گفتگو می‌نشستند و درباره‌ی دین، ایمان به خدا و شریک قرار ندادن برای ذات احدیت با فرزندان شان صحبت می‌کردند و با این شیوه در تربیت و هدایت اعتقادی آنان می‌کوشیدند، پس والدین نیز می‌بایست در این زمینه کوشا باشند و تحت هیچ شرایطی از این نکته‌ی اساسی غافل نشوند.
ب) تعامل با فرزندان به گونه ای که حقوق والدین و احترام به آنان را رعایت نمایند
معمولا در توصیه به فرزندان لزوم رعایت احترام والدین گوشزد می شود کما اینکه قرآن کریم نیز به آن پرداخته است «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فی‏ عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لی‏ وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصیرُ؛ و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش او را با ناتوانى روى ناتوانى حمل کرد (به هنگام باردارى هر روز رنج و ناراحتى تازه‏اى را متحمّل مى‏شد)، و دوران شیرخوارگى او در دو سال پایان مى‏یابد (آرى به او توصیه کردم) که براى من و براى پدر و مادرت شکر بجا آور که بازگشت (همه شما) به سوى من است!»[3]
«وَ صَاحِبْهُمَا فىِ الدُّنْیَا مَعْرُوفاً؛ در دنیا به طرز شایسته‏اى (با والدین) رفتار کن!»[4]
نکته حائز اهمیتی که از آن غفلت می شود اینکه والدین نیز موظف هستند که به گونه ای رفتار نمایند که فرزندان به این نوع از تعامل کشیده شوند چنانچه درروایتی پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) می‌فرمایند: «یا عَلىُّ! رَحِمَ اللّه والِدَینَ حَمَلا وَلَدَهُما عَلى بِرِّهِما» اى على! خداوند رحمت کند پدر و مادرى را که فرزند خویش را بر نیکى کردن به خودشان یارى کنند. وسائل الشیعه، ج21، ص390
ج) سفارش به نماز، صبر، امر به معروف و نهی از منکر
«یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ پسرم! نماز را برپا دار و امر به معروف و نهى از منکر کن و در برابر مصایبى که به تو مى‏رسد شکیبا باش که این از کارهاى مهمّ است!»[5]
نماز مهمترین پیوند معبود با خالق است و امر به معروف و نهى از منکر مهمترین دستور اجتماعى است. از طرفی در همه کارهاى اجتماعى مخصوصاً در برنامه‌ی امر به معروف و نهى از منکر، مشکلات فراوانى وجود دارد و سلطه‏جویان و گنهکاران آلوده و خودخواه، به آسانى تسلیم نمى‏شوند و حتى در مقام اذیت و آزار و متهم ساختن آمران به معروف و ناهیان از منکر بر مى‏آیند که بدون صبر و استقامت و شکیبایى هرگز نمى‏توان بر این مشکلات پیروز شد. در قرآن کریم با این توصیه‌ها به نوعی در تربیت دینی فرزند تأکید شده است.
د) تعلیم آداب اجتماعی به فرزندان (سفارش به خوش‌رفتاری با مردم، اعتدال در امور و نهی از غرور و تکبر)
«وَ لَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لَا تَمْشِ فىِ الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا یحُِبُّ کلُ‏َّ مخُْتَالٍ فَخُورٍ؛ (پسرم!) با بى‏اعتنایى از مردم روى مگردان و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبّر مغرورى را دوست ندارد.»[6]
«وَ اقْصِدْ فىِ مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِن صَوْتِکَ إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الحَْمِیرٍِ؛ (پسرم!) در راه‏رفتن، اعتدال را رعایت کن از صداى خود بکاه (و هرگز فریاد مزن) که زشت‏ترین صداها صداى خران است.»[7]
روشن است که منظور قرآن از برخی سفارش‌ها به فرزند، تنها مسأله روى گرداندن از مردم و یا راه رفتن مغرورانه نیست، بلکه منظور مبارزه با تمام مظاهر تکبر و غرور است، از آنجا که این گونه صفات - قبل از هر چیز - در حرکات عادى و روزانه فرزندان نمود پیدا می‌کند به همین خاطر، قرآن آن‌ها را ذکر نموده است.
با این اوصاف، قرآن با این سفارش‌ها به نوعی اهمیت تربیت دینی فرزندان را تأکید می‌کند و توجه‌ی والدین را به این مهم معطوف می‌دارد چرا که دین و پای‌بندی به دستورات آن مایه‌ی سعادت و رستگاری انسان است و این مهم تحقق نمی‌یابد مگر این که فرزندان از کودکی و در محیط خانواده با مفاهیم دینی آشنا گردند.
ه) نقش پاکی و سلامت اخلاقی والدین در پاکی و سلامت اخلاقی فرزند
«یا أُخْتَ هارُونَ ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَ ما کانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا؛ اى خواهر هارون! نه پدرت مرد بدى بود، و نه مادرت زن بد کاره‏اى!»[8]
این آیه نشان از آن دارد که صالح و پاک بودن پدر و مادر و خانواده در رفتار و کردار فرزند مؤثّر است به طوری که از والدین و خانواده‌ی صالح، انتظار بیشتری می‌روند که فرزند آنها صالح باشد از این روی، والدین اگر می‌خواهند فرزندان صالح و خوبی داشته باشند ابتدا باید در پاکی و سلامت اخلاقی خویش بکوشند تا فرزندانی صالحی در دامان آنها پرورش یابد. ضمن این که به تجربه ثابت شده که اگر محیط خانواده آلوده باشد، احتمال سرایت آلودگی به فرزندان نیز وجود دارد چرا که فرزندان بیش از هر چیز دیگر از والدین خود الگوگیری می‌کنند و خصوصیات اخلاقی و یژگی های مثبت و منفی آن‌ها را به ارث می‌برند. در آیه‌ی دیگری از قرآن به این نکته نیز اشاره دارد که کفر و فسق و فجور پدر و مادر باعث می‌شود که نسل آنها نیز کافر و فاجر گردند.
«وَ قَالَ نُوحٌ رَّبّ‏ِ لَا تَذَرْ عَلىَ الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا، إِنَّکَ إِن تَذَرْهُمْ یُضِلُّواْ عِبَادَکَ وَ لَا یَلِدُواْ إِلَّا فَاجِرًا کَفَّارًا؛ نوح گفت: پروردگارا! هیچ یک از کافران را بر روى زمین باقى مگذار! چرا که اگر آنها را باقى بگذارى، بندگانت را گمراه مى‏کنند و جز نسلى فاجر و کافر به وجود نمى‏آورند!»[9]
و)تربیت جنسی فرزند
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذینَ مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ وَ الَّذینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَ حینَ تَضَعُونَ ثِیابَکُمْ مِنَ الظَّهیرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشاءِ ثَلاثُ عَوْراتٍ لَکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَ لا عَلَیْهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلى‏ بَعْضٍ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ، وَ إِذَا بَلَغَ الْأَطْفَلُ مِنکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَْذِنُواْ کَمَا اسْتَْذَنَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَذَالِکَ یُبَینِ‏ُّ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید! بردگان شما و همچنین کودکانتان که به حدّ بلوغ نرسیده‏اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند: پیش از نماز صبح و نیمروز هنگامى که لباس‌هاى (معمولى) خود را بیرون مى‏آورید و بعد از نماز عشا این سه وقت خصوصى براى شماست امّا بعد از این سه وقت، گناهى بر شما و بر آنان نیست (که بدون اذن وارد شوند) و بر گرد یکدیگر بگردید (و با صفا و صمیمیّت به یکدیگر خدمت نمایید). این گونه خداوند آیات را براى شما بیان مى‏کند، و خداوند دانا و حکیم است! و هنگامى که اطفال شما به سنّ بلوغ رسند باید اجازه بگیرند، همان گونه که اشخاصى که پیش از آنان بودند اجازه مى‏گرفتند این چنین خداوند آیاتش را براى شما بیان مى‏کند و خدا دانا و حکیم است».[10]
شکی در این نیست، آشنایی زود هنگام فرزندان با مسائل جنسی زمینه‌ی تحریک جنسی و بلوغ زودرس آن‌ها را فراهم می‌گرداند و این مسئله اغلب سبب انحرافات اخلاقی و جنسی فرزندان می‌شود از این روی، در قرآن به این مسئله اشاره شده تا فرزندان بدون اجازه وارد اتاق اختصاصی والدین نشوند و به صورت ناخواسته با مسائل جنسی و روابط زناشویی والدین‌شان آشنا نگردند تا مشکلات بعدی پیش نیاید.
ز)تربیت جسمی فرزند
«وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛ مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر مى‏دهند. (این) براى کسى است که بخواهد دوران شیرخوارگى را تکمیل کند. و بر آن کس که فرزند براى او متولّد شده [پدر]، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته بپردازد.»[11]
«وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّه؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکى کند، مادرش او را با ناراحتى حمل مى‏کند و با ناراحتى بر زمین مى‏گذارد و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سى ماه است تا زمانى که به کمال قدرت و رشد برسد.»[12]
«وَ هُزِّى إِلَیْکِ بجِِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَیْکِ رُطَبًا جَنِیًّا، فَکلُِى وَ اشْرَبىِ وَ قَرِّى عَیْنًا؛ و این تنه نخل را به طرف خود تکان ده، رطب تازه‏اى بر تو فرو مى‏ریزد! (از این غذاى لذیذ) بخور و (از آن آب گوارا) بنوش و چشمت را (به این مولود جدید) روشن دار!»[13]
امروزه در علوم جدید مسئله تغذیه‌ی شیرخواران با شیر مادر و تأثیر شگرفی که در شیرخوار می‌گذارد و در رشد بهتر جسمانی و مصونیت او از بسیاری از بیماری‌ها نقش دارد و همچنین تأثیر خوردن خرما در دوران بارداری و شیردهی در رشد جسمی و اخلاقی نوزاد به اثبات رسیده است. در روایات فراوانی نیز به این مسئله تأکید شده است. ضمن این که تغذیه‌ی مستقیم شیرخوار با شیر مادر و در آغوش گرفتن او که با لمس بدن شیرخوار با بدن مادر همراه است در ارتباط عاطفی کودک و مادر تأثیر فراوانی دارد.
پذیرش عذرخواهی فرزند
قَالُواْ یَأَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِِینَ، قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبىّ‏ِ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم؛ گفتند: «پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه، که ما خطاکار بودیم! گفت: به زودى براى شما از پروردگارم آمرزش مى‏طلبم که او آمرزنده و مهربان است!»[14]
از آن جا که فرزندان از علم و تجربه کافی برخوردار نیستند از این روی، آن‌ها برای کسب تجربه و دانش افزایی لازم است بسیاری از امور را بیازمایند تا راه را از چاه و صواب را از ناصواب تشخیص دهند. فرزندان برای کشف نیازها، استعدادها و توانایی‌های‌شان ناگزیر از آزمون و خطا هستند به همین خاطر، خطا و اشتباه آنان نیز امری اجتناب ناپذیر است و باید با پذیرش عذرخواهی آنان، بخشش آن‌ها و دادن فرصت‌های دوباره، زمینه‌ی شکوفایی و پیشرفت آن‌ها را فراهم ساخت.
س)دعای والدین در حق فرزند
وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبّ‏ِ اجْعَلْ‌هذَا الْبَلَدَ ءَامِنًا وَ اجْنُبْنىِ وَ بَنىِ‏َّ أَن نَّعْبُدَ الْأَصْنَامَ، رَّبَّنَا إِنىّ‏ِ أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتىِ بِوَادٍ غَیرِْ ذِى زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلَوةَ فَاجْعَلْ أَفِْدَةً مِّنَ النَّاسِ تهَْوِى إِلَیهِْمْ وَ ارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ. رَبّ‏ِ اجْعَلْنىِ مُقِیمَ الصَّلَوةِ وَ مِن ذُرِّیَّتىِ رَبَّنَا وَ تَقَبَّلْ دُعَاءِ؛ (به یاد آورید) زمانى را که ابراهیم گفت: «پروردگارا! این شهر [مکّه‏] را شهر امنى قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاه دار! پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمین بى‏آب و علفى، در کنار خانه‏اى که حرم توست، ساکن ساختم تا نماز را برپا دارند تو دل‌هاى گروهى از مردم را متوجّه آن‌ها ساز و از ثمرات به آن‌ها روزى ده شاید آنان شکر تو را به جاى آورند! پروردگارا: مرا برپا کننده نماز قرار ده، و از فرزندانم (نیز چنین فرما)، پروردگارا دعاى مرا بپذیر!»[15]
وَ أَصْلِحْ لىِ فىِ ذُرِّیَّتىِ إِنىّ‏ِ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنىّ‏ِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ؛ و فرزندان مرا صالح گردان من به سوى تو بازمى‏گردم و توبه مى‏کنم و من از مسلمانانم!»[16]
«رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَینْ‏ِ لَکَ وَ مِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّکَ؛ پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امتى که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور!»[17]
«رَبّ‏ِ هَبْ لىِ مِن لَّدُنکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سمَِیعُ الدُّعَاءِ؛ خداوندا! از طرف خود، فرزند پاکیزه‏اى به من عطا فرما، که تو دعا را مى‏شنوى!»[18]
«رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّیَّتِنَا قُرَّةَ أَعْینُ‏ٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا؛ پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنى چشم ما قرار ده، و ما را براى پرهیزگاران پیشوا گردان!»[19]
«رَبّ‏ِ هَبْ لىِ مِنَ الصَّالِحِینَ؛ پروردگارا! به من از صالحان [فرزندان صالح‏] ببخش!»[20]
با همه‌ی اهمیت و ارزشی که رعایت مسائل تربیت در تربیت درست فرزند دارد اما، هرگز نمی‌توان از تأثیر ویژه و نقش برجسته دعای والدین در حق فرزند غافل شد. دعاهایی که انبیای الهی در حق فرزندان خویش داشته اند نشان از آن دارد که دعا در سرنوشت فرزند، سعادت و رستگاری وی تأثیر بسیار دارد. ضمن این که روایات فراوانی نیز در تأیید این مطلب از معصومین(ع) صادر شده است.
ل)تکریم فرزند
در برخی از آیات قرآن وقتی والدین با فرزندان‌شان گفتگو می‌کنند و یا به نصحیت و موعظه‌ی آنان می‌پردازند آن‌ها را با واژه‌ی «یا بُنَیَّ» و «یا بَنِیَّ» خطاب می‌کنند. این واژگان بار عاطفی داشته و نشان از عمق محبت و دلسوزی والدین در حق فرزندان را دارد و بیانگر این است که در خانواده باید گفتگوى والدین با فرزندان، عاطفى و محترمانه باشد بنابراین، والدین مؤظف هستند محبت‌شان را نه تنها در دل بلکه، در گفتارشان نیز نثار فرزند کنند و آن‌ها را در همه حال با الفاظ خوب خطاب کنند و بدین وسیله به تکریم شخصیت آن‌ها بپردازند.
«نادى‏ نُوحٌ ابْنَهُ وَ کانَ فی‏ مَعْزِلٍ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا؛ نوح فرزندش را که در گوشه‏اى بود صدا زد: پسرم! همراه ما سوار شو.»[21]
«قالَ یا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیاکَ عَلى‏ إِخْوَتِکَ فَیَکیدُوا لَکَ کَیْداً؛ (یعقوب به یوسف) گفت: فرزندم! خواب خود را براى برادرانت بازگو مکن، که براى تو نقشه (خطرناکى) مى‏کشند.» [22]
«قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَرى‏ فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى‏؛ (ابراهیم به اسماعیل) گفت: پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح مى‏کنم، نظر تو چیست؟»[23]
«قالَ یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ؛ (یعقوب به فرزندانش) گفت: فرزندان من! از یک در وارد نشوید بلکه از درهاى متفرّق وارد گردید.»[24]


معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. عباس نژاد، محسن، قرآن، روانشناسی و علوم تربیتی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه، 1384.
2. سعیدی مبارکه، فاطمه، زوج‌های فردا و تربیت فرزندان از دیدگاه قرآن و احادیث، تهران: آیین احمد،1390.
3. فقیهی، علی نقی، تربیت جنسی: مبانی، اصول و روشها از منظر قرآن و حدیث، قم: دار الحدیث،1390.
4. گائینی، روح الله و مهدی شعبانی، تربیت کودک از دیدگاه قرآن و اهل بیت (ع)، تهران: عصر جوان،1390.
5. عصیانی، علی رضا، تفسیر موضوعی تربیت دینی از منظر قرآن، تهران: بوستان دانش، 1386.
6. فرهادیان، رضا، مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و احادیث، قم: بوستان کتاب، 1390.
7. بهشتی، محمد، مبانی تربیت از دیدگاه قرآن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387.
8. صباغیان، ایران، اصول تعلیم و تربیت از دیدگاه قرآن، تهران: پویان مهر، 1382.
9. بدیعی، رحیم، تعلیم و تربیت در قرآن: ویژگی‌ها و روش‌ها، تهران: میثم تمار، 1388.


پاورقی ها:
[1] لقمان، آیه‌ی13.
[2] بقره، آیه‌ی132.
[3] لقمان، آیه‌ی14.
[4] لقمان، آیه‌ی15.
[5] لقمان، آیه‌ی17.
[6] لقمان، آیه‌ی18.
[7] لقمان، آیه‌ی19.
[8] مریم، آیه‌ی28.
[9] نوح، آیه‌ی 26 و 27.
[10] نور، آیه‌ی58 و 59.
[11] بقره، آیه‌ی233.
[12] احقاف، آیه‌ی15.
[13] مریم، آیه‌ی25 و 26.
[14] یوسف، آیه‌ی97 و 98.
[15] ابراهیم، آیه‌ی35، 37 و40.
[16] احقاف، آیه‌ی15.
[17] بقره، آیه‌ی128.
[18] آل عمران، آیه‌ی38.
[19] فرقان، آیه‌ی74.
[20] صافات، آیه‌ی100.
[21] هود، آیه‌ی42.
[22] یوسف، آیه‌ی5.
[23] صافات، آیه‌ی102.
[24] یوسف، آیه‌ی67.